آشنایی با سیاره‌ی مشتری (عربی) ویا هرمز، زاوش، اورمزد و یا برجیس (فارسی)
امتیاز تصویر: JPL NASA
مشتری
سیاره‌ی مشتری(عربی) ویا هرمز، زاوش، اورمزد و یا برجیس (فارسی) به لحاظ فاصله ازخورشید پنجمین سیاره‌ی منظومه شمسی و اولین سیاره از سیارات گازی و حلقه‌دار به شمار می‌رود.این سیاره که در لاتین به ژوپیتر یا خدا‌ی خدایان شهرت دارد آن‌قدر بزرگ و سنگین است که می‌تواند همه‌ی سیارات را درحجم خود جای دهد و جرم آن نیز با ۵/۲ برابر جرم مجموع سیارات برابری می کند. غول منظومه‌ی شمسی با ۶۶ قمر منظومه‌ای کوچک را در دل منظومه‌ی شمسی پدید‌آورده که با توجه به شباهت زیاد ترکیبات شیمیایی‌اش با خورشید، اگرحدود ۸۰ بار بزرگتر از اندازه‌ی فعلی‌اش بود به یک ستاره تبدیل می‌شد.
سیاره‌ی مشتری با ۷۸ درصد هیدروژن و ۲۰ درصد هلیوم و ۲ درصد مابقی عناصر، از جنبه‌ی ترکیبات شیمیایی به خورشید و یا ستارگان جوان شبیه است که به علت نبود دما و فشار کافی فرآیند همجوش هسته‌ای در آن رخ نداد و به تعبیری دیگر می‌توان آن را به یک ستاره کوتوله‌ی نارس تشبیه نمود که میدان مغتاطیسی آن ۴۰۰ میلیون برابر میدان مغناطیسی زمین بود و ۱۳۰۰ کره با ابعاد سیاره زمین را در خود جای می‌دهد.
این اَبَرسیاره با سرعت متوسط حیرت‌انگیز ۹ ساعت و ۵۰ دقیقه در استوا به دور خود می‌چرخد که رکورددار سریع ترین چرخش وضعی در میان سیارات است و هر۱۲ سال زمینی نیز یک بار به گرد خورشید می‌گردد. دمای این سیاره در حالی در سطح ابرها حدود ۱۴۵- درجه سانتی گراد است که در هسته به حدود ۵۰ هزار درجه ی سانتی گراد افزایش می‌یابد درنتیجه مشاهده می‌شود که دمای هسته‌ی مشتری بسیار بیشتر و داغ تر از دمای سطح خورشید است و احتمال می رود این حرارت زیاد داخلی از زمان شکل گیری این سیاره باقی مانده است و این می‌تواند توضیح مناسبی برای برونداد گرمای غیرعادی و اضافی از این سیاره باشد چراکه مشتری دوبرابر انرژی گرمایی که از خورشید دریافت می‌کند را به بیرون باز می‌تاباند.
مشتری را می‌توان به یک ستاره‌ی کوتوله‌ی نارس تشبیه نمود که میدان مغتاطیسی آن ۴۰۰ میلیون برابر میدان مغناطیسی زمین است و ۱۳۰۰ کره با ابعاد سیاره زمین را در خود جای می‌دهد.
عوارض سطحی
آشکارترین خصوصیات جوّی مشتری٬ وجود نوارهایی از “مناطق روشن” که گفته می‌شود مربوط به ارتفاعات بالاتر و “کمربندهای تیره” مربوط به سطوح پایینتر ابرهاست. این نوارها با سرعت‌های متفاوتی به دور سیاره در حال گردش‌اند. مشاهدات فروسرخ نشان داده که مناطق روشن دمای کمتری نسبت به کمربندهای تیره دارند و این تفاوت در دما دلالت بر این دارد که مناطق روشن فشار بالاتر و کمربندهای تیره فشار پایین‌تری دارند این تفاوت در فشار باعث می‌شود تا مناطق روشن(مناطق فوقانی) دائماً موادشان را در کمربندهای تیره تخلیه کنند در نتیجه همانند خورشید یک شارّ چرخشی همرفتی از لایه‌های پایینی به سطح سیاره حاصل می‌شود که گرما را از هسته‌ی سیاره به بیرون منتقل می‌کند و در نهایت در اثر چرخش بسیار سریع سیاره به دور خود دستخوش اثر کوریولیس بزرگی شده که جوّی لایه لایه را پدید می‌آورند.
از دیگر عوارض سطحی مشتری می‌توان به لکه‌ی سرخ بزرگ یا چشم مشتری اشاره نمود که حدود ۳ برابر سیاره‌ی زمین است، این لکه تقریبا به‌طور ناگهانی در سال ۱۸۷۸میلادی بر سطح مشتری پدیدار گشت و منطقه ای را به طول ۵۰ هزار و عرض ۱۱ هزار کیلومتر فراگرفت. رنگ این لکه معمولا از سرخ آجری به قهوه‌ای کم‌رنگ تغییر می کند که ناشی از وجود ماده فسفینی است که خود لکه از لایه‌های پایینتر جوّ به بالا مکش می‌کند؛همچنین سرعت آن در نزدیکی لبه حدود ۳۶۰ کیلومتر در ساعت است. این لکه ، یک «اَبَر گردباد» یا «واچرخه‌‌ی عظیم»ی است که از محیط اطراف خود بلندتراست و جریان عادی به سمت مشرق نوار پیرامون خود را مانع شده و قسمتی از جریان نوار را به سمت مغرب می‌راند که الگوی تلاطمی موج داری را پدید می‌آورد. آشکارسازهای فروسرخ٬ دمای لکه بزرگ را کم‌تر از نواحی مجاور حدود ۱۱۰- درجه سانتی گراد نشان می‌دهند.
لکه‌ی سرخ بزرگ یا چشم مشتری اشاره نمود که حدود ۳ برابر سیاره‌ی زمین است و منطقه ای را به طول ۵۰ هزار و عرض ۱۱ هزار کیلومتر فراگرفت
حلقه ها
درسال ۱۹۷۹ کاوشگر ناسا ویجر۱ از حلقه‌های پنهان این سیاره پرده‌برداری کرد. این حلقه‌ها به علت شکل‌گیری از قطعات ریز سنگ و گرد‌وغبار و همچنین نبود قطعات ریز یخی در آنها ، نور خورشید را خوب بازتاب نمی کنند و به همینعلت چندان درخشان نیستند .عکس‌های ارسالی این کاوشگر وجود سه حلقه را به گرد سیاره پدیدار نمود. حلقه‌ی دوم که شکلی مسطح دارد با ۳۰ کیلومتر ضخامت و ۶۴۰۰ کیلومتر پهنا حلقه‌ی اصلی«Main Ring» نامیده می‌شود. حلقه‌ی اول یا داخلی ابرمانند است و هاله «Halo» نامیده می‌شود و حلقه ی سوم یا بیرونی به علت شفافیتش «Gossamer» نامیده می‌شود.
اقمار
بر اساس آخرین آمار به‌دست آمده ۶۶ قمر به دور این سیاره گردش می‌کنند که از این مجموعه ۲۳ قمر در سال ۲۰۰۳ کشف شد. از بین همه‌ی اقمار٬ چهار قمر به عنوان قمرهای اصلی این سیاره شناخته می‌شوند. در قرن شانزدهم٬ گالیله موفق به کشف این قمرها شد. این قمرها عبارت‌اند از : گانیمد، یو، اروپا و کالیستو که به اقمار گالیله‌ای شهرت دارند. گانیمد با ۵۲۷۰ کیلومتر بزرگترین قمر منظومه شمسی است. این قمر حتی از سیاره‌ی عطارد نیز بزرگ تر است و قمر یو با آتفشان‌های فعال فراوانی که دارد٬ رکورد دار بیشترین فعالیت سطحی در منظومه‌ی شمسی است. همچنین قمر اروپا با ضریب بازتاب حدود ۷۰ درصدی‌اش آلبدویی در حد سیاره‌ی زهره دارد. کالیستو کم‌چگالترین و کهن‌سال‌ترین قمر مشتری به شمار می‌رود. مابقی اقمار تقریباً بیشتر تخته سنگهای کوچک و بزرگی‌اند که احتمالاً هنگام عبور از نزدیکی سیاره در دام گرانش عظیم مشتری گرفتار شده‌اند و به یکی دیگر از اقمار مشتری تبدیل شده‌اند. به همین علت غول منظومه شمسی را گاهی فرشته‌ی نجات بخش حیات در زمین نیز می‌نامند. چرا که گرانش بزرگش بسیاری از سنگهای آسمانی سرگردان را به خود جذب کرده و یا با تغییر در مدار حرکتی‌شان آنها را از زمین دور می‌کند.
غول منظومه‌ی شمسی را گاهی فرشته‌ی نجات بخش حیات در زمین نیز می‌نامند. چرا که گرانش بزرگش بسیاری از سنگهای آسمانی سرگردان را به خود جذب می‌کند و یا با تغییر در مدار حرکتی‌شان آنها را از زمین دور می‌کند.
چه می‌بینیم؟
سیاره مشتری با داشتن ضریب بازتاب یا سپیدایی (آلبدو) حدود ۵۰ درصد٬ از نظر چشم برهنه مانند ستاره‌ی پرنور زرد رنگی دیده می شود که به کندی از برج‌های دوازده‌گانه‌ی منطقه البروج می‌گذرد و از میان سیاره‌ها فقط سیاره‌ی زهره و گاهی مریخ از آن پرنورتر می‌شوند و تنها ستاره‌ای که از آن پرنورتر است ستاره‌ی شباهنگ است.
مواقع رصد
سیاره‌ی مشتری تقریباً ۶ ماه از سال را هرشب به صورت سیاره‌ای درخشان در آسمان شب دیده می‌شود و تقریباً ۶ ماه دیگر را به علت حرکت زمین در مدارش و تغییر در زاویه ی دید ناظر زمینی نسبت به مشتری، خورشید به آرامی در نزدیکی و سپس در میان خط واصل زمین و مشتری قرار می‌گیرد و نور شدیدش مانع رویت مشتری می‌شود.
